Mirakelse moeilijkheden II
(De kapel)
Henk van de Graaf

De Donkerslootse twisten
(440 jaar gesteggel en gekrakeel)
Henk van de Graaf

De mirakelse moeilijkheid van het kapelletje aan de dijk

Toen ik de Leidse Donkerslootkaart voor het eerst onder ogen kreeg en een kapel zag aangegeven ten westen van de Alblasserdamse sluis dacht ik even dat deze kaart weergaf wat andere kaarten niet deden; de locatie van de mysterieuze kapel op de grens van Kinderdijk/Nieuw-Lekkerland.

Over deze raadselachtige kapel zijn de laatste jaren wat publicaties verschenen naar aanleiding van mondelinge en schriftelijke notities van dhr A.M. Lels (zie hier het artikel van Cees van Tol uit het AD van 25-06-2008).
Het zou gaan om een kapel en een oude begraafplaats van Nieuw-Lekkerland die ongeveer achter het huidige Hotel Kinderdijk gelegen zou hebben. De tuinman van de grootvader van dhr. Lels, die daar in het jaar 1884 een huis liet bouwen, zou gestuit zijn op menselijke resten en de fundamenten van een kapel.

Bij het beter bekijken van de 'Leidse kaart' blijkt de kapel echter op een andere plaats te zijn aangegeven, namelijk ten oosten van het Rijswael (het huidige Rijzenwiel) in plaats van de, zoals wordt aangenomen westelijker gelegen Nieuw-Lekkerlandse kapel. De kapel komt niet voor op de 'Gorkumse kaart', maar er staat wel een kerkhof aangegeven.

Op dit kerkhof, die volgens de Hoge Heemraden van de Alblasserwaard binnen het grondgebied van Nieuw-Lekkerland ligt (wat de ambachtsheer van Alblasserdam in de jaren 1545 - 1549 met succes voor het Hof van Holland betwiste) zouden naar schatting ongeveer 145 jaar mensen zijn begraven. Zelfs nadat de kapel al verdwenen was, werd vanuit Nieuw-Lekkerland nog jaarlijks processie gelopen. Een verbaal van 15 oktober 1545 zegt hierover; “dat die van Leckerlant alle jaer opte heyligen sacramenstdach, doende huer processie zijn gewoonlicke te comen op den dijck naest t’ voornoemde Ouwe kerckhoff, doende aldaer huer devotie, biddende voer all geloevige sielen die aldaer begraven zijn, ende keerende nadien met cruys vanen ende de processie naer Leckerlant”.

We moeten aannemen dat er bij dit kerkhof een kapel heeft gestaan omdat dhr. Lels er resten van zegt te hebben opgegraven en omdat het verbaal spreekt over “een cleyn hoochte gelijcken oft daerop een cappel gestaen hadde…”.
Dat er mensen begraven zijn is tijdens één van de opvolgende inspecties ter plaatse overigens een twistpunt waarbij de ambachtsheer van Alblasserdam stelt dat de 'cleyn hoochte' niet groot genoeg is geweest om er mensen op te begraven.

Dijkherstel is een kapel waard
Als de op de Leidse kaart aangegeven kapel ten oosten van het Rijzenwiel ook daadwerkelijk heeft bestaan dan is het de eerste keer dat er sprake is van een kapel aldaar. De vraag is dan ook; is er sprake van een tweede, oostelijker gelegen kapel?

Op de Leidse kaart is het dijkvak van Alblasserdam tot Elshout zeer verkort weergegeven.
De verhoudingen kloppen daardoor niet. Dit is begrijpelijk omdat men in die tijd nog niet veel  ervaring had met het op schaal tekenen van geografische kaarten. De Leidse kaart is één van de oudste detailkaarten die we van dit gebied hebben.

De kapel wordt gesitueerd in het verlengde van de kerk van Alblasserdam, op de meest westelijke punt, daar waar het buitendijks gelegen Cortgene aansluit op de zeedijk.
A.M. Lels stelt dat ‘zijn’ westelijker gelegen, Nieuw-Lekkerlandse kapel, die op de plaats heeft gestaan van het ‘Oude kerkhof van Nieuw-Lekkerland’, mogelijk is opgericht toen de ringdijk om de West-Alblasserwaard is hersteld na de verwoestende stormvloeden van 1373 t/m 76. Het herstellen van dit dijkdeel was volgens hem 'een kapel waard’.

De vraag is nu; als er aan de westeinde van de 'Dijk op Donkersloot' (zoals de Westkinderdijk toen heette) een kapel heeft gestaan bestond er dan ook een kapel aan de oostzijde?

Ik wil er de volgende hypothesen op los laten;

Hypothese 1
Was het herstellen van de ‘Dijk op Donkersloot’ (de benaming die de 'Gorkumse Donkerslootkaart' en een aantal processtukken geven aan dit dijkdeel) een kapel waard, zoals Lels stelt voor de Nieuw-Lekkerlandse kapel? En dan niet aan één zijde maar aan beide zijden van de herstelde dijk?

Als we dit voor waar aannemen rest er nog een probleem; waar heeft deze tweede kapel exact gestaan en zijn er nog bewijzen van te vinden? Op de Leidse kaart na is er tot op heden niets bekend van een kapel oostelijk van het Rijzenwiel, maar hetzelfde had kunnen gelden voor de Nieuw-Lekkerlandse kapel. Als de tuinman van Jan Lels (1848-1933) niet bij toeval de resten van de kapel had ontdekt, had tot op heden niemand geweten van de kapel. Zelfs het Waterschap wist niets meer van de kapel en begraafplaats toen ze in 1747 het gebied inrichtte voor waterberging. De tot nu toe bekende schriftelijke bronnen spreken slechts eenmaal (in het verbaal van 1545 uit de mond van een advocaat met mogelijk andere belangen) van een processie die jaarlijks vanuit Nieuw-Lekkerland naar deze begraafplaats zou zijn gegaan.

De kapel van de Leidse kaart ligt veel te oostelijk om verward te kunnen worden met de Nieuw-Lekkerlandse kapel. Of de kaartenmaker moet zich schromelijk hebben vergist. Dit lijkt onwaarschijnlijk omdat de huizen op de dijk met de namen van de personen die er wonen wel juist lijken te zijn weergegeven. We weten inmiddels ook dat de opdrachtgever van de kaart, Godschalck van Oudheusden, ambachtsheer van Alblasserdam is. Het lijkt onwaarschijnlijk dat hij op zijn 'eigen' kaart de kapel verkeerd heeft laten intekenen.

Is dit dan de ontdekking van een nieuwe kapel? En is deze oostelijker gelegen kapel eerder ‘van de kaart verdwenen’, maar heeft ze wel degelijk bestaan?

Hypothese 2
Een processtuk van 1542 stelt “dat de kerck van Alblasserdam plach te staen buytendijcxs”.
Wat wordt hiermee bedoeld? Geert Ouweneel van de Historische vereniging West-Alblasserwaard stelt; “het is bekend dat de eerste kerk van Alblasserdam in een deel van de polder Blokweer stond wat nu overspoeld wordt door het water van de Noord. Wanneer die kerk gebouwd is, is niet meer na te gaan. De naam Blokweer wordt sinds 1280 genoemd en door de stormvloed van 1374 werd de loop van de rivier zo gewijzigd , dat het kerkje in de golven verdween”.
We weten inmiddels dat het buitendijks gelegen Donkersloot niet ineens in 1374 verspoeld is. Daarnaast was de tweede kerk (aan de kerkstraat) pas omstreeks 1475 klaar.
Heeft de kapel op de Leidse kaart een relatie met deze eerste kerk van Alblasserdam?
Geeft het de plaats aan waar hij ongeveer heeft gestaan?
Ook kan de kapel de vervanging van de parochiekerk van Donkersloot geweest zijn, immers deze kon na de verspoeling ervan niet meer gebruikt worden. Mogelijk is deze kerk dus verplaatst naar de dijk.

Hypothese 3
Zowel de Gorkumse,- als de Leidse kaart zijn proceskaarten. Het is genoegzaam bekend dat deze kaarten vaak werden gemanipuleerd om de rechtbank in haar uitspraak te beïnvloeden.
Het kan zijn dat de kapel bewust op de verkeerde locatie is getekend om gebiedsaanspraken en grenzen ten gunste van de aanklager te laten vallen.’ Uit de processtukken zou dan moeten blijken of de betrokkenen daar profijt van zouden hebben. Het is belangrijk te weten waar in die tijd de exacte grens tussen Alblasserdam en Nieuw-Lekkerland heeft gelegen. De uitspraken van dhr. Lels en de informatie op beide kaarten lijken niet in overeenstemming met elkaar te zijn.

Hypothese 4
Het fout intekenen is uiteraard ook niet ondenkbaar omdat de vele wielen in de dijk gemakkelijk (ook nu nog) tot spraakverwarring geleid kunnen hebben. Daarnaast kan het zijn dat de Leidse kaart in haast getekend is waarbij de kaartenmaker is afgegaan op mondelinge mededelingen en zelf niet ter plaatse is geweest. Het ontbreken van de oostelijke kapel op de Gorkumse kaart  ondersteund deze hypothese.

Hypothese 5
Hoewel het vermoeden bestaat dat het Rijzenwiel ontstaan is in de roerige jaren 1373 t/m 1376, staat dit niet met zekerheid vast. Gezien het feit dat de kaartenmaker de kapel plaatst op de oosthoek van het Rijzenwiel en de ringdijk, kan het mogelijk ook verband hebben met het dichten van deze grote dijkdoorbraak.

Vooralsnog blijft deze ‘Donkerslootse kapellen kwestie’ nog vol raadsels. Misschien dat verder onderzoek meer uitkomst biedt.

Nabericht: inmiddels is er, uit een oude publicatie van Ad Korpel, een eerste indicatie dat er inderdaad een kapel oostelijk van het Rijzenwiel heeft gestaan. Momenteel wordt er in het archief van Utrecht gezocht naar meer informatie over de kapel.

Henk van de Graaf